Kościół w Cedrach Wielkich zbudowany za Krzyżaków to trwały element żuławskiego krajobrazu

Na początku była to budowla salowa, czyli całość wnętrza było jednym pomieszczeniem zwieńczonym prezbiterium. W XV wieku budynek został rozbudowany do formy trzynawowej bazyliki. Dobudowano do niego wieżę z murowaną dolną kondygnacją i drewnianą górną oraz dwie nawy boczne. Wkrótce po upadku zakonu kościół stał się ewangelicki, bowiem mieszkańcy w większości zmienili wyznanie. Świątynia została spalona w rok po zakończeniu II wojny światowej, prawdopodobnie przez nowych osadników, którzy w ten sposób okazywali nienawiść do wszystkiego, co kojarzyło im się z Niemcami.

Przez trzydzieści lat stał nieużywany, ale już następne pokolenie postanowiło go odbudować. Dzięki zaangażowaniu mieszkańców prace ruszyły w latach 80. XX wieku i zakończyły się poświęceniem kościoła w 1987 roku. Wyposażenie jest współczesne, bowiem to, co było w nim wcześniej przepadło w pożarze. W 2010 roku do świątyni powrócił dzwon z XVII wieku, który został wywieziony ze wsi przez Wehrmacht w 1942 roku.

W latach 2017-2018 gdańska firma Ekoinbud Renowacje wykonała prace remontowo-konserwatorskich świątyni w ramach projektu o nazwie: „Zachowanie wielokulturowego dziedzictwa Żuław poprzez wykonanie robót budowlanych, remontowych i konserwatorskich w obiektach zabytkowych i obiektach położonych na terenach objętych ochroną konserwatorską w gminach żuławskich. Nadzorowała prace firma Fori z Juszkowa.

Inwestycja została doceniona w ogólnopolskim Konkursie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa”. Jego celem jest uwrażliwienie władz samorządowych na potrzebę uchwalania i realizowania gminnych programów opieki nad zabytkami. W 2021 r. kapituła konkursu oceniła zgłoszenia w 3 kategoriach konkursowych: „A” - duże i średnie gminy miejskie, „B” - małe gminy miejskie, oraz „C” - gminy miejsko-wiejskie i wiejskie. Laureatem konkursu „Samorząd dla dziedzictwa” w kategorii „C” została gmina Cedry Wielkie.

Samorząd ten został wyróżniony przez jury konkursu za szeroko zakrojone działania konserwatorskie, organizacyjne i promocyjne na rzecz dziedzictwa kulturowego podejmowane przez niewielką gminę i może stanowić wzór dla innych samorządów lokalnych. Przeprowadzone prace konserwatorskie przy domu podcieniowym w Miłocinie oraz w kościołach w: Cedrach Wielkich, Kiezmarku, Trutnowach i Giemlicach, poza oczywistą poprawą stanu tych obiektów, zmieniły wizerunek całej gminy i dały impuls do kolejnych starań.

Gmina Cedry Wielkie położona jest w powiecie gdańskim, zajmując części Żuław Gdańskich. W jej skład wchodzi 13 sołectw, a liczba mieszkańców wynosi około 7 tysięcy. Obszar gminy jest gęsto poprzecinany kanałami i to właśnie bliskość wody od stuleci determinuje życie mieszkańców tych terenów. Krajobraz gminy Cedry Wielkie, także ten kulturowy, jest unikatowy w skali Polski. Rozległe równiny w bezpośrednim sąsiedztwie Wisły, tereny zalewowe, położone częściowo poniżej poziomu morza, to obszar ciągłej walki ludzi z naturą: osuszania, wznoszenia kilometrów wałów, grobli oraz wyznaczania polderów urodzajnej ziemi.

Początki osadnictwa oraz prac przy odwadnianiu Żuław przypadają na XII wiek. Już wtedy na odcinku wzdłuż Wisły usypano wał przeciwpowodziowy. W początkach XIV w. na słabo dotąd zaludnione tereny sprowadzono wielu nowych osadników. Stało się to za sprawą rycerzy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, potocznie zwanych Krzyżakami. Kontynuowali, na większą już skalę, osuszanie terenu i regulację Wisły. Już w 1407 roku wydany został dokument regulujący organizację działań przeciwpowodziowych. W połowie XV w. Żuławy weszły w obręb Królestwa Polskiego a Żuławy Steblewskie zostały nadane miastu Gdańsk. Katastrofalne powodzie z lat 40. XVI w. spowodowały, że tereny te wymagały intensywnej rekultywacji. Do prac werbowano osadników, w tym emigrantów religijnych z Niderlandów i Fryzji, mających wielowiekowe doświadczenie w zagospodarowywaniu trudnych obszarów zalewowych. Ich przybycie dało impuls rozwojowy rolnictwa i hodowli. W czasie wojen w XVII, XVIII i XIX w. przez Żuławy przetaczały się wojska, wsie były plądrowane, pustoszone, okładane kontrybucjami. Dopiero po wojnach napoleońskich nastał ponad stuletni okres spokoju. I wojna światowa nie dotknęła bezpośrednio Żuław, ale trafiły do Wolnego Miasta Gdańska, a z dniem 1 września 1939 r. w całości zostały przyłączone do Rzeszy.

Końcowy okres II wojny światowej i pierwsze lata powojenne były jednymi z najdramatyczniejszych w dziejach Żuław. Pod koniec wojny, w marcu 1945 r., cofająca się armia niemiecka wysadziła w 16 miejscach wały przeciwpowodziowe, a wdzierająca się woda zalała ponad 120 tys. hektarów pól. Zniszczony został cały dobytek Żuław: drogi, wały, groble, mosty, śluzy, przepompownie, linie kolejowe i wiele innych. Zalaniu uległo również tysiące domów, budynków i zagród. Żuławy stały się krainą gospodarczo bezużyteczną. Cały wysiłek ludzki, włożony na przestrzeni wieków w zagospodarowanie terenów rolniczych, w jednej chwili został stracony. Natychmiast po wyzwoleniu rozpoczęto prace nad odbudową gospodarki na Żuławach. W pierwszej kolejności naprawiono wały, śluzy i stacje pomp. Osuszanie terenów trwało do końca 1948 r.

Po wojnie rozpoczęła się również wielka akcja przesiedleńcza mająca na celu zaludnienie Ziem Odzyskanych. Na opuszczone i spustoszone Żuławy zaczęto kierować nowych osadników. Osadnicy powoli uczyli się żyć na tej ziemi i ją uprawiać. Po zmianie ustroju państwa wzrosła aktywność lokalnych społeczności oraz zainteresowanie historią i dziedzictwem Żuław. Spora część mieszkańców urodzonych już na ziemiach żuławskich zaczęła bardziej utożsamiać się z tym regionem. Zawiązywano fundacje i stowarzyszenia mające na celu zainteresowanie miejscowej ludności bogactwem nietypowego obszaru i popularyzowanie dziedzictwa kulturowego Żuław.

Na terenie gminy zachowało się sto kilkadziesiąt zabytkowych domów i budynków gospodarczych, a także całe zagrody, pochodzące z XVIII wieku i nieco późniejsze. W tym zasobie wyróżniają się domy podcieniowe. Jeszcze w latach 50. ubiegłego wieku było ich 13, do dziś zachowały się zaledwie trzy, w Trutnowych, Koszwałach i Miłocinie. Objęte ochroną konserwatorską znajdują się w dobrym stanie. Są chlubą i wizytówką gminy.

W krajobrazie niemałą rolę spełniają kościoły, wśród nich te zabytkowe w: Cedrach Wielkich, Leszkowych, Trutnowach, Giemlicach, Kiezmarku czy ruiny kościoła w Wocławach. Dawnych mieszkańców tych ziem upamiętniają towarzyszące kościołom zabytkowe cmentarze i płyty nagrobne. Unikatowymi zabytkami są elementy systemu melioracji i ochrony przeciwpowodziowej trwale wpisane w krajobraz kulturowy Żuław.

CZYTAJ TAKŻE: Park podworski w Wojanowie wart odwiedzanie. Stare drzewa, urocze ścieżki

Jesteśmy na Google News. Dołącz do nas i śledź "Dziennik Bałtycki" codziennie. Obserwuj dziennikbaltycki.pl!